چکیده ای مفید از کتاب دانستنی های مار برای طبیعتگردان

در این مقاله سعی شده که آنچه درباره مارها برای طبیعتگردان مهم و کاربردی می باشد گردآوری شود. در نظر داشتن این مطالب نقش پیشگیرانه ای در برابر اتفاقاتی که می تواند از طرف مارها بیفتد دارد.

1- مارهاي سمي معمولاً دمهاي كوتاهي دارند، و به همين دليل توان تعقيب طولاني شما را ندارند.

2- مارهاي سمي معمولاً شب‌ها از لانه‌ي خود خارج مي‌شوند.

3- زبان مار آلتي است براي جفت‌يابي و رديابي طعمه و به هيچوجه نيش مار ارتباطي با آن ندارد.

4- خطرناكترين مارهاي دنيا عبارتند از: تايپان استراليا، شاه كبري آسيا، مامباي سياه آفريقا و زنگي آمريكا

5- مارها يك روز غذا مي‌خورند و 15 روز به هضم آن مي‌پردازند.

6- مارهاي غير سمي معمولاً چابكتر از مارهاي سمي هستند.

7- 70 درصد گزيدگيها در زير زانو مي‌باشد.

8- كوبيده سير، تنباكو و نمك مي‌تواند در دور كردن مارها موثر باشد.

9- نوع غذاي مار در تركيب و تغليظ سم آن نقش بسزايي دارد.

10- قدرت پرش مارها معمولاً يك سوم طولشان است.

11- سر مثلثي بزرگتر از عرض بدن مي‌تواند نشانه‌اي از مار سمي باشد.

12- بچه مارهاي سمي هم از بدو تولد توان گزش دارند.

13- مارهاي غير سمي ايران نمي‌توانند هيچ آسيبي به انسان وارد كنند.

14- مارهاي آبي منطقه‌ي شمال ايران اکثرا غير سمي مي‌باشند، ولي مارهاي دريايي كه محل زيست آنها درياي جنوب ايران مي‌باشد همگي سمي و خطرناك هستند.

15- اكثر مارهاي عظيم‌الجثه غير سمي هستند.

16- به محض مشاهده‌ي مارهاي سمي مسير خود را تغيير دهيد.

17- هميشه در كوهپيمايي يك چوب‌دستي (يا باتوم) با خود داشته باشيد. حركت چوب‌دستي موجب دور كردن مار از سر راه شما مي‌گردد.

18- در هنگام ماهيگيري مراقب اطراف خود باشيد.

19- در صورتي كه مورد تعقيب ماري قرار گرفتيد به صورت زيگزاگ حركت كنيد.

20- اگر با يك مار در طبيعت برخورد كرديد، اين احتمال را بدهيد كه ممكن است مارهاي ديگري هم در همان حوالي وجود داشته باشند.

21- از اطراق در مكانهايي كه داراي سنگلاخ با سوراخ‌هاي متعدد است جداً پرهيز كنيد.

22- در صورت برخورد ناگهاني با مار از هرگونه حركت تهاجمي پرهيز نماييد. چون چشم مار از حركت و حرارت تحريك مي‌شود.

23- فراموش نكنيد شما كه در طبيعت بدنبال آب، درخت، سايه و گل هستيد، مارها هم دقيقاً دنبال همين موارد هستند.

24- از اطراق در مكانهايي كه داراي گل و گياه فراوان و فاقد ديد كافي مي‌باشد جداً پرهيز كنيد.

25- در هنگام چيدن گل مواظب باشيد.

26- در هنگام پوشيدن كفش در طبيعت، حتماً داخل آن را بازديد كنيد.

27- در هنگام رفتن به طبيعت حتماً از چكمه و پوتين استفاده كنيد.

28- در طبيعت هرگز به چشمان خود اعتماد نكنيد، چون بعضي مارها خود را به شكلهاي مختلف در مي‌آورند.

29- در صورت برخورد با مار به آرامي از آن فاصله بگيريد.

30- دست و پاي خود را در مكانهاي مشكوك كه بازرسي آنها با چشم ميسر نيست وارد نكنيد.

31- در بيابانها قبل از بازديد دقيق اماكن موجود يا سايه‌بانها، داخل آنها نشويد و در آنها اطراق نكنيد.

32- از نشستن بر روي تنه‌ي درختان بر زمين افتاده يا تخته سنگها، قبل از بازرسي دقيق آنها خودداري كنيد.

33- بعد از غروب آفتاب، به جمع كردن چوب براي سوزاندن و يا كار ديگر نپردازيد و در روز هم چوبهاي انباشته شده در بيابان يا روستا را قبلاً با چوب بلندي جابجا كرده و سپس آنها را برداريد.

34- در تاريكي شب در بيابان قدم نزنيد. از پا برهنه راه رفتن در اطراف كلبه‌هاي روستايي خودداري كنيد. اصولاً براي كوه‌نوردي يا پياده‌روي در دشت و صحرا هنگام روز هم بايد از كفشهاي ساق بلند مناسب نظير چكمه يا پوتين استفاده شود.

35- نزديك توده‌هاي انبوه اشياي زايد و بي مصرف و يا دسته چوبها و علفهاي انباشته بر روي هم و همچنين در دهانه‌ي غارها، حفره‌ها و يا باتلاقها، چاهها و قناتها و به طور كلي مكانهاي متروكه نخوابيد.

36- فاصله‌اي كه مارها مي توانند به انسان حمله كنند بر حسب نوع مار متفاوت است، ولي آنها معمولاً بيش از فاصله‌ي 50 سانتيمتري قادر به حمله نيستند. بنابراين پس از مشاهده‌ي مار، در فاصله‌ي قدرت حمله آن قرار نگرفته و از بازي كردن در اطراف محل خودداري كرده و از آنجا دور شويد.

37- در آبهايي كه در داخل و يا در اطرافشان احتمال وجود مار است وارد نشويد.

38- برخي از مارها قادرند خود را از درخت و يا ديوار خرابه‌ها بالا بكشند. بنابراين در مكانهاي مشكوك، قبل از بالا رفتن از درخت يا ديوار و يا دست گذاردن بر روي آنها احتياط و دقت لازم را رعايت نماييد.

39- بهتر است از وسط علفزارهاي بلند و گندم‌زارها بدون پاپوش مناسب رد نشويد. يا بوته‌هاي انبوه را زير پا نگذاريد و يا به كندن آنها اقدام نكنيد، و در صورت اجبار قبلاً با استفاده از يك چوب بلند دقيقاً به بررسي محل پرداخته و از نبودن مار اطمينان حاصل كنيد.

40- اگر تصادفاً مورد حمله‌ي مار قرار گرفتيد براي احتراز از حمله‌ي بعدي مار، هر چه زودتر از آن محل دور شويد.

41- هيچگاه به تنهايي به كوه‌نوردي يا راهپيمايي در محلهايي كه احتمال وجود مار سمي مي‌رود نرويد.

42- براي گردش در مكانهايي كه امكان وجود مار هست، جعبه‌ي كمكهاي اوليه جهت گزيدگي را همراه داشته باشيد.

43- مارهاي سمي داراي سري مثلثي، مردمك چشم عمودي، دمي كوتاه و كلفت و طرز حركت بطني مي‌باشند.

44- مارهاي غير سمي داراي سري گرد يا بيضي شكل، مردمك چشم گرد و از قطر مياني بدن تا انتهاي نوك دم، باريك مي‌شوند و طرز حركت آنها مستقيم و مارپيچ است.

45- مارهاي سمي كبري و كفچه مار ايران كليه مشخصات مار غير سمي را دارا مي‌باشند و در حالت دفاعي مشخصه‌ي مار سمي را نشان مي‌دهند.

46- مارهاي نيمه سمي كليه مشخصات مار غير سمي را دارا مي‌باشند و تنها فرق آنها با مارهاي غير سمي دم متوسط آنها مي‌باشد كه كمي كوتاهتر از مارهاي غير سمي و كمي بلندتر از مارهاي سمي مي‌باشد (مثل يله مار و طلحه مار)

47- تحرك مارها در شب و در تاريكي بوده و اكثر صيد آنها در شب انجام مي‌شود.

48- مارها از محيط پر جنب و جوش و پر سر و صدا گريزان‌اند و به طور طبيعي خود را از معرض ديد پنهان نگه مي‌دارند.

49- دريا و درياچه‌هاي بسته مثل درياي خزر فاقد مار‌هاي دريايي هستند.

50- مارها معمولاً بر حسب نوع، براي فرار از خطر از امكانات متفاوتي استفاده مي‌كنند؛ برخي به سرعت از محيط دور مي‌شوند، بعضي با استفاده از نقش و نگار و رنگ خود از ديد پنهان مي‌مانند، يا مثل برخي ديگر از خزندگان رنگ خاص محيط زيست خود را دارند تا از خطر محفوظ باشند. عده‌اي از مارهاي سمي با ايجاد صدا كه يا مربوط به حركات مالشي پولكها و يا مربوط به تنفس جانور است به دشمن اخطار مي‌كنند كه دور شوند. انواع مار كبري با باز كردن دنده‌هاي ناحيه گردن خود، اين قسمت از بدن را پهن مي‌كنند تا نشان دهند كه آماده‌ي حمله‌اند. كبراهاي تف‌كننده با پاشيدن سم در چشم دشمن، آن را از خود دور مي‌سازند. اين ترشحات در انسان، كوري موقت ايجاد مي‌كند.

51- سم مارها به دو دسته‌ي كلي تقسيم مي‌شود: زهرهاي مختل‌كننده‌ي جريان خون و زهرهاي فلج‌كننده‌ي اعصاب. هر نوع مار، زهري مخصوص به خود دارد كه در تركيب شيميايي با زهر انواع مارهاي ديگر متفاوت است. به همين دليل شخص مارگزيده بايد با واكسن و سرمي مداوا شود كه در برابر آن نوع زهر اثر و كارآيي دارد (بهمين دليل توصيه مي‌شود كه مار گزنده‌ي يك فرد را بايد كشت و براي تشخيص نوع آن به مراكز درماني برد؛ البته اين به شرطي است كه همراهان فرد گزيده شده قادر به تشخيص نوع مار نباشند)

52- تقريباً از 2700 نوع ماري كه بر روي كره‌ي زمين وجود دارد حدود 400 نوع آن سمي هستند، از اين تعداد فقط حدود 50 نوع مي‌توانند با نيش سمي خود براي انسان خطرناك باشند. در كشور ايران تا به حال 65 نوع مار سمي و نيمه سمي و غير سمي شناسايي شده است. از اين 65 نوع، 60 نوع متعلق به خشكي و 5 نوع دريايي مي‌باشند. از 60 نوع مار خشكي ايران، 13 نوع سمي، 7 نوع نيمه سمي و40 نوع غير سمي مي‌باشند و 5 نوع مار دريايي ايران كه محل زيست آنها در خليج فارس و درياي عمان است همگي سمي مي‌باشند.

53- ميزان خطرناك بودن گزش يك مار زهردار فقط به قدرت زهر بستگي ندارد، بلكه بستگي به اين نيز دارد كه چه مقدار زهر تزريق شود. اگر زهردان مار تقريباً خالي باشد، مثلاً در صورتي كه كمي قبل از گزش، مار طعمه‌اي را شكار كرده و گزيده باشد، خطر، بسيار كمتر از زماني است كه زهردان مار پر است. همچنين اندازه و وضع بدن انسان گزيده شده و نيز قسمتي از بدن كه گزيده شده در تعيين ميزان خطر گزيدگي اهميت دارد. در انسانهاي بيمار و يا كوچك‌اندام، اثر زهر شديدتر از انسانهاي سالم و درشت اندام است. گزش در عضله، كم خطرتر از هنگامي است كه يكي از رگهاي اصلي بدن گزيده شود؛ چرا كه زهر از اين طريق سريعتر در بدن پراكنده مي‌شود.

54- شك و ترديد در سمي يا غير سمي بودن مار باعث ناراحتي فرد گزيده شده مي‌شود. احتمال دارد در گزش يك مار سمي زهر وارد بدن نشود يا بر عكس گزش يك مار غير سمي باعث احساس هيجان و حتي عوارض عصبي و رواني گردد و اين هيجانات ممكن است سستي و ناتواني و سرگيجه ايجاد كرده و موجب تشديد و بي نظمي تنفس و نبض و گاهي هم باعث بروز يك حالت شوك ابتدايي شود. از طرفي تمام اين علائم ممكن است بعد از يك مسموميت واقعي ظاهر شود. بنابراين در موقع درمان يك مصدوم بايد تمام نشانه‌ها را به خاطر سپرد.

55- چون شكل و موقعيت دندان در مارهاي سمي و غير سمي با يكديگر تفاوت دارد بنابراين با دقت در آثار دنداني در محل گزش مي‌توان، سمي يا غير سمي بودن مار تشخيص داد:

مارهاي غير سمي : در محل گزش اين نوع مارها، اثر چهار رديف دنداني يكسان كه به صورت دو قوس آرواره است ديده مي‌شود.

مارهاي سمي : در مارهاي سمي، چون دندانهاي سمي از ساير دندانها بلندترند، معمولاً در قوس بيروني تنها اثر يك يا چند دندان به صورت حفره‌اي در طرفين اثر دنداني قوس مياني مشاهده مي‌گردد. از محل اين حفره‌هاي كوچك دنداني كه جاي دندان تزريق‌كننده سم است خونابه خارج مي‌شود.

56- نشانه‌هاي مهم مسموميت حاصل از مارگزيدگي برحسب انواع مارها به شرح زير مي‌باشد:

گزش افعي‌ها : معمولاً ادرارهاي خوني يا هموگلوبينوري و بعد عدم انعقاد خون ظاهر مي‌شود. در همو گلوبينوري رنگ پلاسما قرمز يا تيره مي‌باشد. سم بعضي افعي‌ها اثري روي انعقاد خون ندارد. گزش افعي غالباً همراه با درد شديد و علائم خونريزي موضعي و ظهور دانه‌هاي قرمز و چسبندگي خون در يكي دو ساعت اول است.

گزش گروه آلاپيده مانند كبري : سستي و خواب‌آلودگي و فلج حلق از علائم مهم به شمار مي‌رود. خونريزي يا هموروژي و عدم انعقاد خون مشهود است. اين نشانه‌ها در مدتي كمتر از يك ساعت ظاهر مي‌شود و به سرعت پيشرفت مي‌كند، به نحوي كه سستي و اختلال دستگاه تنفسي و احياناً شوك قلبي را همراه دارد.

گردآورنده: سيد كاظم موذن‌زاده