مرگ در دریا

مرگ و زندگی مرزی به باريكی يك مو

در هنگام بروز حوادث غيرمترقبه و يا جنگ گروه‌های امدادی، نخستين گروهی هستند كه به محل وارد می‌شوند تا به پشتيبانی مصدومان و مجروحان بپردازند. در اين ميان شناسایی افراد جان‌باخته و تفكيك اين افراد از سايرين امريست بسيار مهم و حائز اهميت.

شايد برخی از افراد دچار آنچنان ضايعاتی باشند كه در نظر اول آنها را مرده بدانيم اما با برسی تخصصی مي‌بينيم كه نه تنها نمرده‌اند بلكه می‌توان آنها را با ارائه خدمات پزشكی پيشرفته نجات داد. در اينجا نشخيص صحيح مرگ می‌تواند بسيار بسيار مؤثر باشد و جان افراد را نجات دهد. عدم چنين تشخيصی مي‌تواند جان زنده‌ای را با مرگ روبرو كند يا وقت امداد را صرف افرادی كند كه ديگر اميدی به بازگشتشان نيست. اينجاست كه به اهميت و نقش تعيين كننده متخصصين ترياژ پی‌ مي‌بريم. تخصصی كه آموختن اصول آن برای هر امدادگری ضروريست.

چه بسا در صحنه‌هایی از اتفاقات غيرمترقبه و يا جنگ، متخصصين ترياژ وجود نداشته باشد و امدادگران تنها گروه امداد و نجات باشند. برای اين گروه يكی از مهمترين مهارتهايی كه بايد با دقت بياموزند شناسايی «مرگ» است. عدم مهارت كافی در تشخيص مرگ و فرد مرده می‌تواند لطمات جبران‌ناپذيری بر فرد مصدوم وارد كند. كسی كه به اشتباه مرده فرض شود و رها شود، ممكن است از دست برود يا اگر بخودی خود برگردد در اثر كمبود اكسيژن در مغز، دچار اختلالات مغزی و حركتی شود.

مرگ اگرچه هميشه دردناك است، اما بهرحال جزئی از زندگی روزمره ماست. شايد بهتر است گفته شود هر كسی با هر تخصصی بايد علائم اين پديده را بشناسد. چراکه هميشه در معرض تصادفات، اتفاقات خيابانی، نزاع و مرگ عزيزان‌مان هستيم.

در عرصه دريا شناخت اين پديده از منظر ديگری نيز مهم است. در اكثر شناورها جايی برای حفظ جسد نيست و فرد جان باخته بايد در كمترين زمان ممكن، با مراسمی خاص در دريا دفن شود. در اين صورت امكان بازگشت فرد نيست.( درحاليكه بسيارند افرادی كه در سردخانه بيمارستانها، عليرغم دارا بودن علائم مرگ، به زندگی برگشته‌اند.) از اين رو بايد با دقت و اطمينان علائم مرگ و زندگی را بررسی كنيم و سپس تصميم بگيريم.

مراقبت از افراد در حال مرگ

در هر مرحله از مسير بروز مرگ می‌توان به بیمار کمک کرد. ممکن است ما قادر نباشیم از مرگ شخص جلوگیری کنیم اما می‌توانیم به وی کمک کنیم تا درد و رنج کمتری را تحمل کند و بداند که کسانی هستند که به او توجه دارند و شخصیتش را بعنوان یک انسان محترم می‌دانند. بسياری از روانشناسان بر اساس اظهارات افرادی كه مرگ را تجربه كرده‌اند بر اين عقيده‌اند كه فرد در لحظه مرگ بسيار دچار ترس است و احتياج دارد تا چهره‌های آشنا يا مهربانی را در اطراف خود ببيند. قرار گرفتن در كنار فرد در حال مرگ، و شنيدن سخنان او حد‌اقل احترامی است كه می‌توان به كرامت انسانی او گذاشت.

اگر مطمئن هستید که بیمار در حال مرگ است اسباب آرامش روحی و جسمی او را فراهم آورید. در کنارش بمانید و با مهربانی تسکینش دهید. امدادگر اخلاقاً موظف است که از جهت روحی و جسمی به بیمار یاری رساند. اگر دردش شدید نیست قرصهای اسید استیل سالیسیلیک یا پاراستامول در دوزهای 2 قرص هر 3 تا 4 ساعت یکبار به او بدهید. او را از سرما و گرما حفظ كنيد و اگر خواست با حوصله وصيت‌هايش را بنويسيد.

علائم مرگ

تأكيد مي‌كنيم! هرگز فکر نکنید که بیمار مرده است مگر اینکه شما و دیگران در وجود علائم و نشانه‌های ذیل به توافق برسید:

الف) ایست قلبی: هیچ ضربانی از قلب احساس نشود و هیچ گونه صدایی از قلب شنیده نشود. گوش خود را در سمت چپ سینه و در نزدیکی پستان قرار داده و به دقت گوش دهید. اگر شما نمی دانید که به چه باید گوش کرد، ابتدا به صدای قلب شخص سالم گوش دهید.

برای امتحان از کار افتادگی گردش خون باید یک تکه یخ را محکم به دور یک انگشت بیمار فشار دهيد. در انسان زنده بعد از چند لحظه انگشت کبود مي‌شود اما اگر مرده باشد به همان رنگ سفید باقی می‌ماند. کمی فشار بر روی ناخن در یک انسان زنده باعث رنگ پریدگی ناخن می‌شود و زمانی که فشار قطع شود به رنگ اول باز مي‌گردد. در جسد این اتفاق رخ نمی دهد.

ب) تنفس متوقف شده است: گوش خود را روی دهان و بینی بگذارید. اگر بیمار مرده باشد شما نباید هیچ گونه خروج هوایی احساس کنید و سینه و شکم نباید هیچ حرکتی داشته باشند. اگر یک آئینه را جلوی دهان و بینی او نگه دارید بخار دهان آینه را بخار آلود مي‌کند اما چنین پدیده ای در زمان مرگ رخ نمی دهد.

ج) شخص ظاهراً مرده به نظر می‌رسد: چشمان او خیره، رنگ او پریده و مردمک چشمان تا انتها باز می شود، تاباندن نور روشن به چشم ها، مردمک را کوچک تر نمی کند. علائم مذکور نشانه های مرگ می‌باشند.

علائم بعدی عبارتند از:

د) سخت شدن بدن: معمولاً 3 تا 4 ساعت پس فوت، بدن مرده سخت می‌شود كه به «جمودِ نعشی» موسوم است كه علت آن اختلال در توليد پروتئينهای سيناپسی است. در اين حالت دستها و پاها سفت شده و مشت و انگشتان محكم می شوند. شدت جمود نعشی تا حدی به درجه حرارت محیط نيز بستگی خواهد داشت. این سختی تا 3 روز باقی می‌ماند و به راحتی در قسمتهای فک، آرنج و زانو احساس می‌شود.

ز) کوفتگی و کبودی پس از مرگ: خون در جسد مرده ته نشین می‌شود. لذا اگر شخص به حالت دراز کش و روی پشت، مرده باشد لکه های قرمز و بنفش که نشان دهنده کوفتگی است در سطح زیرین بدن ظاهر مي‌شود، این حالت را «کبودی پس از مرگ » می‌نامند.

از این حالت می‌توان تشخیص داد که جسد پس از مرگ در چه حالتی قرار داشته است.

و) قرنیه چشم شیری رنگ می‌شود: قرنیه یک بافت شفاف در جلوی چشم است که در حدود 15 ساعت پس از مرگ رنگ شیری به خود می‌گیرد. علت اين امر نيز اختلال در سيستم انتشار فعال در سلولهای قرنيه و عدسی است.

م) تجزیه و فاسد شدن: 2 تا 3 روز پس از مرگ، معمولاً تجزيه بدن بوسيله باكتريها و سيستم آنزيمی بدن شروع مي شود كه با بوی بامطبوع و تغيير در جسد همراه است. جسد در اثر دی‌اكسيدكربن حاصل از تخمير داخلی باد كرده و بعضاً می‌تركد. بروز رنگ سبز در روی پوست، تعفن، تورم و اِدِم از علائم انكارناپذير مرگ‌اند.

هر چند هر کدام از علائمی که در بالا توضیح داده شد به تنهایی قانع کننده هستند، لیکن اگر آنها با هم در نظر گرفته شوند مشکل و اما و اگری در مرگ حتمی وجود ندارد.

اشتباه در تشخیص مرگ

یک اخطار مهم

شخصی که مقداری دارو مثل داروهای آرام بخش و خواب‌آور مصرف کرده و یا از هیپوترمی رنج می‌برد ممکن است مرده به نظر برسد اما شاید هنوز زنده باشد.

در این موارد، چنين اشتباهاتی رخ داده است و متأسفانه منجر به مرگ حقيقیِ فرد شده است. بخصوص در دريا كه فرد مرده را در آب دفن می‌كنند و جايی برای نگهداری جسد فرد به اصطلاح متوفی ندارند. در برخی موارد كه فرد دچار هيپوترمی شده يا دارو مصرف كرده، اگر بنيه‌ قوی داشته باشد امكان دارد به زندگی برگردد. پس به دقت، تنفس ضعیف، نبض، صدای قلب و دیگر عوامل مذکور را کنترل کنید (مطابق آنچه در بالا توضیح داده شد). اگر از امکان اشتباه کردن آگاه باشید کمتر احتمال دارد اشتباه کنید. شواهد اطراف محل سانحه مرگ ممکن است شما را در تشخیص علت مرگ کمک کند. مثلاً زیاده روی در مصرف دارو احتمال ایجاد هیپوترمی را پیش می‌آورد.

علت مرگ

یافتن علت مرگ بیمار بسیار مهم است. می‌توان علل مرگ را به دو گروه تقسیم کرد:

– مرگ طبيعی و مرگ بنا به دلايل غيرطبيعی.

دلايل طبيعی نظير مرگهای ناشی از بيماريهای عفونی يا فيزيولوژيك مانند سكته و غيره و يا ناشی از صدمات شغلی و حرفه‌ای.

مرگهای غيرطبيعی نيز شامل اتفاقاتی هستند كه علت فوت يا مشخص نيست و يا مشكوك است. در شِقِ دوم بايد تدابير و ملاحظات خاصی لحاظ شود و گزارشهای محكمه‌پسندی تنظيم گردد. از جمله وظايف كادر بهداشتی ـ درمانی كشتی رعايت همين نكات در مرگهای مشكوك است.

گفته شده كه علل طبیعی مرگ و مير شامل كليه بیماری ها، صدمات و جراحاتی است كه اتفاقی یا غیراتفاقی رخ داده باشند، اگر شخص در کشتی بیمار است چگونگی و پیشرفت نوع بیماری و درمان آن را بنویسید. این نوشته ها و گزارش ها (History) را باید با دقت نگهداری کنید زیرا ممکن است در جراحات بعدی مورد نیاز باشند. همچنین در مورد جراحات و صدمات و چگونگی روی دادن آنها باید تحقیق کرد و نتیجه را ثبت نمود. مدارک و گزارش تحقیقات همراه با اسناد پزشکی باید دقیقا نگهداری شوند. به خاطر داشته باشید که ممکن است بعداً پزشک قانونی در این باره تحقیق و بازرسی کند.

اگر در مورد وقوع مرگ ظاهراً هیچ نشانه ای وجود نداشته باشد و یا مرگ غیرمعمول و ناگهانی رخ دهد یا علت آن ناشناخته بوده، یا اینکه ظن یک اقدام جنایی می‌رود، باید جسد توسط پزشک پاتولوژیک معاینه بشود.

نگهداری و معاينه جسد

گاهی لازم است جسد را برای تحقيقات تكميلی حفظ نماييد، يا فاصله‌‌ شما تا مقصد چندان زياد نيست و می‌توان جسد متوفی را به بازماندگانش رساند. در اين صورت لازم است جسد متوفی را حفظ كنيد. اگر کشتی نزدیک بندر می‌باشد ابتدا مقداری یخ درون وان بریزید و بعد جسد را در آن قرار داده و روی آن را نیز با یخ بپوشانید. اگر نزدیک بندر نیستید در صورت امکان جسد را در یخچال یا سرد خانه‌ای مخصوص جهت آزمایشات پاتولوژیک نگهداری نمایید. اگر به هیچ صورت نمی‌توان جسد را نگهداری کرد و دفن آن در دریا ضروری مي‌باشد الزامی است که جسد توسط پزشك يا پرستار كشتی کاملاً معاینه شده، تمامی مشاهدات كه احتمالاً در شناسایی بعدی مورد نیاز است یادداشت گردد. این عمل باید حداقل توسط دو نفر انجام گیرد.

جسد را به طور کامل برهنه کنید. لباس ها را بدون پاره کردن یا بریدن از تن جسد بیرون آورید. هر کدام را به طور مختصر شرح دهید. اسم نوع و یا نشانه هایی که بر روی لباس وجود دارد را یادداشت نمایید. هر گونه کاغذ، کیف جیبی، پول و غیره باید ليست شود. این وسایل باید خشک شده و سپس در یک کیسه لاستیکی مهر و موم گردد و علامت شناسایی یا توضیحات روی آن چسبانده و در جای مطمئن نگهداری شود و در بندر بعدی به پلیس یا مسئولان مربوطه تحویل داده شود. لباسها را هم خشک کرده و بسته بندی کنید و با برچسب به مقامات مسئول تحويل دهيد. زمانی که لباس ها و دیگر اقلام را جابجا می‌نماید باید کنترل کنید که چیزی از قلم نیفتد و رسیدی در قبال آنها از شخص گیرنده دریافت نمایید.

اگر به عنوان كشتی امدادی به محل يك سانحه دريايی عزيمت كرده‌ايد يا در صحنه نبرد اجساد كشته‌شدگان را جمع‌آوری نموده‌ايد بايد اجساد را دقیقاً معاینه کرده و اطلاعات زیر را یادداشت نمایید: نژاد، سن تقریبی، قد و رنگ پوست.

برای اندازه گیری قد، جسد را صاف کرده تا پاهایش راست بایستد. دو تا خط روی عرشه بکشید. یکی در زیر پاشنه پا و دیگری در بالای سر و فاصله بین دو خط را اندازه گرفته یادداشت نماییدو سپس وضع جسمانی جسد را ذکر نموده (چاق،لاغر،ضعیف،عضلانی و غیره)، سر و صورت را معاینه نمایید و طول و رنگ مو، ابروها، چشمان و هر گونه مشخصه‌ خاص در صورت يا بدن را یادداشت کنید. رنگ چهره باید توضیح داده شود (برای مثال: آفتاب سوخته، رنگ پریده، گلگون، زرد) رنگ چشمان و حالت بینی را یادداشت کنید. برای اطمینان از سالم و کامل بودن دندان ها، آنها نيز را معاینه کنید. دندان های مصنوعی را باید بیرون آورده، تمیز نمود تا با دیگر اشياء همراه متوفی برای آینده يا شناسايی فرد متوفی نگهداری شود.

قسمت های دیگر جسد را نيز معاینه کنید. نشانه‌های مادرزادی، خال، جای زخم و سوختگی، آثار جراحی ، خالكوبی، محل واكسيناسيون و یا تغییر حالت اندام به علت جراحات، همه را با ذكر محل دقيق یادداشت نمایید، اگر زخمی تازه وجود دارد محل دقیق آن، شكل آن و اندازه‌ آن را نوشته، اگر کشیدن شکل آن ها مقدور است اين كا را بكنيد. بخصوص در مواردی كه احتمال می‌رود جنايتی رخ داده باشد. در این صورت نوع زخم ها و عمق بریدگی (چاقو يا گلوله) را یادداشت کرده، هرگونه سیاهی و سوختگی در مدخل ورودی گلوله همراه با محل خروجی را توضیح دهید.

به یاد داشته باشید که محل خروجی گلوله بزرگتر از محل ورود آن است. مسير گلوله را در زیر پوست پیدا کنید و محل آن را ذکر کنید. اگر گلوله از بدن خارج شده آن را در يك بسته پلاستيكی انداخته به پليس تحويل دهيد. علائم کوفتگی، لخته‌های خون و باقی مانده خون در پوست را در اطراف زخم بجویید. همچنین خون ریخته شده بر روی لباس ها یا در محلی که جسد پیدا شده است را بررسی كنيد. این امر به تشخیص زمان جراحات كمك می‌كند. توجه داشته باشید که اگر جراحات در زمانی كه فرد زنده بوده وارد شده، خونریزی وجود دارد و بر روی لباس فرد و اطراف آن بسته به شدت جراحت خون ديده می‌شود. حال آنكه اگر جراحت پس از مرگ وارد شده باشد خونریزی‌ای ديده نمی‌شود!

هرگونه شکستگی استخوان و علائم خارجی بیماری مانند کورک، زخم، واریس یا بثوارت پوستی باید یادداشت شوند.

با كمك دوربین عکاسی اگر در دسترس است بخصوص در شرايطی كه دليل مرگ نامشخص باشد، از جسد در مکانی که پیدا شده است و در زاویه های گوناگون عکس بگیرید. دور جسد را كچ بكشيد و بعد از انتقال جسد از صحنه بجا مانده، بدون دست زدن به چيزی تصور برداريد. همچنين از جسد لخت عکس عمومی گرفته و از زوایای مخصوص هرگونه جراحات و جای زخم ها و صدمات را عکسبرداری نمایید. هر چه را که فکر می‌کنید برای شناسایی و دریافتن علامت و علت مرگ استفاده دارد را یادداشت نمایید. بنویسید که از گرفتن هر عکس چه منظوری داشته‌اید و چه چیز را می‌خواسته‌اید در آن نشان دهید و همه نوشته‌ها و یاداشتها را به امضاء شخص دیگری به عنوان شاهد رسانده، تمام اطلاعات مورد نیاز را رسماً گزارش نمایید.

زمان مرگ

برای این که بهتر بتوان زمان وقوع مرگ را تخمین زد زمان انجام معاینات و آزمایشات زیر را بنویسید:

سطح بدن را لمس کنید و گرم و سرد بودن آن را بررسی نماييد. ممکن است بدن در زیر لباس گرم تر از قسمت های باز باشد. بهتر است دما را با پشت دست بررسی كنيد. حتی اگر ممکن است دمای داخلی بدن را با یک دما سنج معمولی (نه طبی) تا 5 سانتیمتر داخل مقعد اندازه بگیرید.

ببینید جسد خشک شده است يا نه (جمود نعشی). اگر قسمت پایین شکم به سبز یا خاکستری تغییر رنگ داده، بنویسید. این تغییر رنگ به سایر بخش های شکم، تنه، گردن و سر و همچنین به ران ها سرایت مي‌کند. سرعت و وسعت پیشرفت تغییر رنگ را یادداشت نمایید.

با گذشت زمان بيشتر، كم كم بدن متعفن می‌شود. اين فرآيند با تورم بدن در اثر گازهای تخميری شروع می‌شود. شکم متورم شده، پوست مرطوب میشود و پوست می‌اندازد. ممکن است کیسه های مایعی قرمز رنگ و سبز رنگ در سطح بدن ظاهر شود که بوی بسیار زننده‌ای دارند. فشار گاز ممکن است مایعات را از بینی و دهان و مقعد بیرون بریزد و زبان ممکن است بیرون بیفتد.

زمانی که تعفن تا این مرحله پیشرفت کرده باشد بعضی از اطلاعات مورد نیاز جهت شناسایی را نمی توان به دست آورد. اعضاء علاوه بر تغییر رنگ، باد کرده تغییر حالت می‌دهند، تخم کره چشم بر آمده شده، کلاپس می‌شود. مو، دندان و ناخن ها شل شده و به راحتی جدا می‌شوند.

دفن جسد

همانگونه كه گفته شد اگر امكانات اجازه می‌دهد جسد را برای دفن در ساحل حفظ كنيد و به بازمانگان يا مراجع ذيربط تحويل نماييد. بخصوص كه در موارد جنايی اين كار از اهميت خاصی برخوردار است.

جهت احترام به بازماندگان شخص و حفظ جسد، او را در بهترین حالت ممکن شسته و خشک نمایید و شانه کرده و ناخن ها را بگیرید. دست و پا ها را راست نموده و انگشتان را صاف کرده و به طرفین ران ها بچسبانید قوزک پا ها را با ریسمانی به هم گره زده تا پا ها مستقیم و عمودی نگاه داشته شوند.

یک تکه پنبه در مقعد جسد قرار داده، با كمك یک لوله خالی کننده‌ ادرار مثانه را خالی كنيد. اگر این امکان وجود ندارد با كمك يك بند، گره‌ محکمي در انتهای آلت مردانه بزنید. در سوراخ های بینی نيز پنبه بگذارید.

جسد را در کیسه مخصوصی قرار داده و در یخچال یا سرد خانه مخصوص نگهداری کنید. اگر تا بندر فاصله زیادی ندارید برای نگهداری از جسد آن را در وان پر از یخ بگذارید.

دفن در دریا

اگر مرگ در اثر جنایت و یا قتل صورت نگرفته و به دلیلی امکان نگهداری جسد وجود ندارد، در صورت رضایت نزدیکترین بستگان، جسد را دریا دفن نمایید.

در این مورد فقط کافی است جسد بر روی یک سطح صاف و به طور مستقیم قرار داده پا ها و دست های او را راست نگاه داشته، مو را از روی پیشانی شانه کرده، صورت را بشویید. به روی چانه و بالای پيشانی جسد باند بگذارید و با یک باند ديگر به سطحی كه متوفی در روی آن قرار گرفته است محکم گره زده یا سنجاق کنید.

جسد را پس از غسل و کفن کردن بايد در پوششی محکم و مقاوم پیچیده و وزنه‌های سنگینی به آن اضافه نمود تا هم سریع درآب فرو رود و هم برای همیشه در زیر آب باقی بماند. استفاده از كيسه‌های برزنتی برای اين منظور مناسبند. یک برزنت با پهنای استاندارد 4.5 متر انتخاب كنيد و از طول تا بزنيد و لبه‌های بهم رسيده را محكم بدوزيد. قطعات آهنی را در قسمت پايين به شكلی محكم كه جدا نشوند وصل كنيد. امکان دارد که این اقدام در کشتی های جدید مقدور نباشد. لذا در جستجوی جایگزینی مناسب براي آن باشيد. فقط به یاد داشته باشید که باید پوشش محكم، سنگين و محترمانه باشد.

در اطراف این پوشش و کفن 3 تا 4 شکاف وجود داشته باشد تا گاز های فساد خارج شده و موجب شناور شدن جسد نشود. تأكيد می‌گردد كه هرگز عمل تدفین را در آب های کم عمق انجام ندهید.

پس از آماده شدن جسد، آن را روی یک صفحه‌ای صاف و لغزنده خوابانده ، روی نرده اطراف کشتی و هم ارتفاع با آن قرار می‌دهيم و با پرچم کشتی يا كشورش می‌پوشانیم. لبه های این پرچم را در اطراف به صفحه‌ای كه جسد بر آن قرار دارد محكم كنيد تا به همراه جسد به دريا نيفتد.

بياد داشته باشيد كه باید این مراسم با احترام و متانت هر چه تمام تر انجام شود و همگی از اهميت آن مطلع باشند. اگر کشتی کوچک و دریا متلاطم است باید احتیاط های لازم را جهت به موقع و هماهنگ افتادن جسد در دریا انجام داد. باید لبه سطح، به خوبی با نرده های اطراف کشتی تنظیم شود تا با بالا آوردن آن، جنازه صاف و مستقيم و با پا به آب بيفتد. دریا نوردانی که مسئول دفن هستند باید قبل از اجرای مراسم خوب توجیه بشوند.

بعد از انجام مراسم دينی گروه تدفين باید پس از گرفتن علامت، دو لبه داخلی صفحه‌ای که جسد بر روی آن قرار گرفته است را بالا بیاورید تا جسد از زیر پرچم به داخل دریا لیز بخورد. بهتر است كشتی در اين مراسم از حركت ايستاده باشد.

فراموش نكنيم كه مرگ برای همه ما رخ خواهد داد و احترام به متوفی حداقل حقی است كه او بر گردن بازماندگان دارد!

هنگامی که اقوام متوفی از دفن وی در دریا مطلع شدند، فرمانده کشتی موظف است طول و عرض جغرافیایی مکان دفن را برای آنها مشخص کند و پرچم و وسایل شخصی وی را برای آنها بفرستد.

آقای دکتر علیرضا راستگو

آقای محمد نوبخت – کارشناس ارشد بیولوژیک